शेतकरी उत्पादक कंपनी (FPO) कशी सुरू करावी?
शेतकरी उत्पादक कंपनी (Farmer Producer Company – FPO) म्हणजे शेतकऱ्यांच्या गटाने एकत्र येऊन स्थापन केलेली कंपनी, जी त्यांच्या उत्पादनांची विक्री, प्रक्रिया आणि इतर शेतीसंबंधित उपक्रमांसाठी एकत्रितपणे कार्य करते. शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादनाचा चांगला दर मिळावा, शेतीवर आधारित प्रक्रिया उद्योग उभारता यावा आणि शेतीतील खर्च कमी करून नफा वाढवता यावा, या उद्देशाने सरकार शेतकरी उत्पादक कंपन्यांना प्रोत्साहन देते. शेतकरी उत्पादक कंपनी सुरू करण्यासाठी काही महत्त्वाचे टप्पे आहेत. सर्वप्रथम, किमान 10 शेतकऱ्यांचा गट तयार करावा लागतो, जे मिळून कंपनीच्या स्थापनेसाठी सहमत असतील. जर कंपनी संघटित शेतकरी गट (Farmer Interest Group – FIG) म्हणून सुरू करायची असेल, तर अधिक शेतकरी सहभागी होऊ शकतात, पण FPO साठी किमान 10 निदर्शक (Director) आणि 500 शेतकरी सदस्य असणे आवश्यक आहे. त्यानंतर, कंपनीसाठी नाव निवडणे महत्त्वाचे असते आणि हे नाव कंपनी रजिस्ट्रारकडे (Registrar of Companies – ROC) नोंदणीसाठी पाठवावे लागते. कंपनी नोंदणी करण्यासाठी शेतकरी उत्पादक कंपनी अधिनियम, 2002 अंतर्गत आवश्यक कागदपत्रे तयार करावी लागतात, जसे की मेमोरँडम ऑफ असोसिएशन (MOA), आर्टिकल्स ऑफ असोसिएशन (AOA), बँक खाते उघडण्यासाठी दस्तऐवज आणि डिजिटल स्वाक्षरी प्रमाणपत्र (DSC). कंपनीची अधिकृत नोंदणी झाल्यानंतर, तिला एका विशिष्ट CIN (Company Identification Number) दिला जातो, जो कंपनीच्या अधिकृत अस्तित्वाचा पुरावा असतो. त्यानंतर, बँक खाते उघडून प्राथमिक भांडवल जमा करणे गरजेचे असते. शेतकरी उत्पादक कंपनीसाठी भांडवल किती आवश्यक आहे, हे ठरवण्यासाठी सहभागी शेतकऱ्यांच्या योगदानावर आणि कंपनीच्या नियोजित उपक्रमांवर अवलंबून असते. साधारणपणे 10,000 ते 1 लाख रुपये भांडवल आवश्यक असते.
कंपनी नोंदणीनंतर, व्यवसायाच्या विविध बाबी ठरवाव्या लागतात जसे की कृषी उत्पादनांचे संकलन, साठवणूक व्यवस्था, प्रक्रिया उद्योग उभारणी, विपणन आणि विक्री योजना, ब्रँडिंग आणि सरकारकडून उपलब्ध योजनांचा लाभ घेणे. सरकार शेतकरी उत्पादक कंपन्यांना अनेक सवलती आणि अनुदान देते. NABARD, SFAC आणि राज्य सरकारच्या कृषी विभागाकडून वित्तीय मदत मिळू शकते. यासाठी FPO ने योग्य प्रकारे प्रस्ताव तयार करून अनुदानासाठी अर्ज करणे आवश्यक आहे. शेतकरी उत्पादक कंपनीने बाजारपेठेतील स्पर्धा, ग्राहकांची गरज, कृषी प्रक्रिया उद्योगाचे फायदे आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर यावर भर द्यावा लागतो. कंपनीच्या व्यवस्थापनासाठी प्रशिक्षित व्यक्तींची नियुक्ती करणे आणि व्यवस्थापन समिती तयार करणे महत्त्वाचे असते. कंपनीने आपले लेखा-व्यवस्थापन व्यवस्थित ठेवले पाहिजे, कारण कर सवलती आणि अनुदानाचा लाभ मिळवण्यासाठी सरकारच्या नियमांचे पालन करणे आवश्यक आहे. शेतकरी उत्पादक कंपनीसाठी FPO चे सदस्य नियमितपणे बैठका घेऊन व्यवसाय योजना ठरवतात, आर्थिक नियोजन करतात आणि नवीन संधी शोधतात. सरकारच्या e-NAM (National Agricultural Market) प्लॅटफॉर्मचा वापर करून ऑनलाइन विक्री करता येते, जी शेतकऱ्यांसाठी अधिक फायदेशीर ठरू शकते. याशिवाय, स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांमध्ये विक्रीसाठी संपर्क वाढवावा लागतो. कंपनी सुरू केल्यानंतर, ती यशस्वी होण्यासाठी काही महत्त्वाच्या गोष्टी आवश्यक असतात जसे की उत्पादनाची गुणवत्ता टिकवणे, चांगले पॅकेजिंग, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर, सरकारच्या योजनांचा लाभ घेणे आणि बँक व वित्तीय संस्थांकडून कमी व्याजदरावर कर्ज मिळवणे. जर कंपनीने योग्य नियोजन आणि प्रभावी व्यवस्थापन केले, तर FPO शेतकऱ्यांना जास्त नफा मिळवून देऊ शकते आणि त्यांची आर्थिक स्थिती सुधारू शकते. शेतकरी उत्पादक कंपन्या केवळ शेतीपुरत्या मर्यादित नसून, त्यामार्फत दुग्धव्यवसाय, फळ-भाजीपाला प्रक्रिया, सेंद्रिय शेती उत्पादने, मधुमक्षिका पालन, कोंबडीपालन आणि मत्स्यव्यवसाय यासारख्या विविध उपक्रमांमध्ये गुंतवणूक करता येते. अशा कंपन्या शेतकऱ्यांसाठी रोजगाराच्या संधी निर्माण करू शकतात आणि त्यांना बाजारपेठेतील दलालांपासून संरक्षण देतात. त्यामुळे, योग्य नियोजन, मजबूत व्यवस्थापन आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या मदतीने शेतकरी उत्पादक कंपनी यशस्वीपणे चालवता येते.
हे ही पहा शेतकऱ्यांसाठी प्रमुख 10 सरकारी कृषी योजना
यशोगाथा :
सह्याद्री फार्म्स नाशिक
सह्याद्री फर्म्स हे नाशिक जिल्ह्यातील मोहाडी येथे स्थित आहे. यामध्ये १८००० हूं अधिक शेतकऱ्यांचा सहभाग आहे तर ३०००० हजार एकर हून अधिकची शेत जमीन हे मॅनेज करतात. सह्याद्री फर्मस हे ४२ देशांमध्ये आपला माल निर्यात करतात सह्याद्री फार्म्सची स्थापना भारतातील लघुशेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादनासाठी योग्य मोबदला मिळावा आणि त्यांच्या श्रमांना न्याय मिळावा, या उद्देशाने करण्यात आली. या प्रवासात जागतिक कृषी तंत्रज्ञान, अत्याधुनिक सुविधा, आंतरराष्ट्रीय अन्न सुरक्षा मानके आणि सुरक्षित, स्वच्छ व निरोगी अन्नपुरवठा यांचे पालन करण्यावर भर दिला जातो.
मागील काळांमध्ये शेतकरी हा फार सुखावलेला होता नंतर पीढ़ी दर पीढ़ी जमिनीचे क्षेत्र कमी होऊन शेतकरी अलप भूधारक झालेत त्यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न ही कमी होऊ लागले. आणि शेतीमध्ये लागणाऱ्या मंजुरांचा खर्च ही वाढू लागला. असे लकश्यात घेत सरकारने शेतकरी उत्पादक कंपनी (FPC) ची सुरुवात केली. याचा फायदा थेट शेतकरी गटांना होऊ लागला. त्यातूनच काही शेतकरी गट ही सुखावले आणि चांगले उत्पन्न मिळवू लागले.
